Budynek przy ulicy Kamionka 18, w którym mieści się obecnie Urząd Starostwa Powiatowego, był kiedyś kościołem p.w. św. Ducha.
Kościół zbudowany został w stylu gotyckim w roku 1381 na przedmieściu Kamionka przy Bramie św. Ducha (zwanej też Bramą Grudziądzką), obok znajdował się niewielki szpital i cmentarz. Jakub Fankidejski tak go opisuje: „Kościół św. Ducha połączony z miejskim szpitalem i cmentarzem stanowił od dawna znakomitą prepozyturę czyli probostwo; znajdował się na przedmieściu Kamionka. Był cały w cegłę murowany, kryty dachówką, tylko dzwonnica była z drzewa, wysoka jak kościół; w niej wisiały dwa dzwony; cmentarz nie był oparkaniony. Wewnątrz kościoła stały ołtarze dwa: wielki dość piękny złocony na tle czarnym; w nim obraz wcale artystycznie wykonany wyrażał zstąpienie Ducha św. na Apostołów. Mały ołtarz z tłem białym stał po stronie ewangelii, obraz miał Wniebowstąpienie P. Marii. Wytworną robotą odznaczała się ambona cała złocona z różnymi figurami świętych. Niemniej i chór muzyczny był okazały. Zakrystia mieściła się za wielkim ołtarzem, murowana i nieco wilgotna. Posadzka po kościele cegłą wyłożona; ławek gustownej roboty dwoma rzędami ustawionych było czternaście. Dwie ławki, czyli stale, również gustownie wyrabiane, stały po stronach prezbiterium”.
W szpitalu, który mógł zarazem spełniać rolę przytułku dla starców, było 12 miejsc. Henryk Samsonowicz stwierdza bowiem: „Przełom XIII/XIV wieku zrodził miejską biedotę. Dla niej budowano szpitale, będące raczej schroniskami w Krakowie, Poznaniu, Toruniu, Gdańsku. Przytułki pod wezwaniem Św. Ducha były niemal we wszystkich większych i średnich miastach Polski i krajów sąsiednich”. „Wyposażenie” kościoła i szpitala stanowiły 22 łany chełmińskie w Cielętach (wzmianka w 1446) oraz 10 łanów w Zbicznie (wzmianka w 1451).
Niezależnie od tego już przy końcu XIV wieku kościół szpitalny uzyskał środki z Kruszyn. Wiąże się to ze sprawą rycerza Jana, którą warto szerzej omówić. Jan z Kruszyn, Piotr ze Szwejsina i ich towarzysze napadli w nocy 5 kwietnia 1375 roku na biskupa Wikbolda Dobilsteina, pojmali go wraz z kapelanem Mikołajem i trzymali pod strażą w Sloszewach przez sześć tygodni. Uwięzionych wypuszczona na wolność 9 maja 1375 roku. Za znieważenie dostojnika kościelnego Jan z Kruszyn został przez papieża Grzegorza XI wyklęty. Po zdjęciu tej kary jako zadośćuczynienie i pokutę winowajca musiał płacić 10 grzywien rocznie z dochodów kruszyńskiego majątku na rzecz kościoła szpitalnego św. Ducha w Brodnicy od 1381 roku. Kwota ta miała być uiszczana nie tylko przez Jana z Kruszyn, ale i przez jego następców. Podczas wojny głodowej (1414) oraz trzynastoletniej (1454-1466) dobra kruszyńskie poniosły znaczne straty. W tym czasie zaprzestano płacenia kościołowi szpitalnemu zasądzonych 10 grzywien. Do uregulowania długu zobowiązany został Szymon Kruszyński wyrokiem sądowym w 1485 r. Nie mając pieniędzy zapisał on wspomnianemu kościołowi 15 łanów ze swoich dóbr wraz z jeziorem Gierztowiec (dziś jezioro Kruszyny).
W okresie Reformacji kościół przeszedł w ręce ewangelików. Ówczesny właściciel Kruszyn włączył zapisaną kościołowi ziemię do swojego majątku i nie oddał jej nawet w roku 1596 kiedy świątynia stała się ponownie kościołem rzymskokatolickim. Po przejęciu kościoła przez katolików, biskup Piotr Tylicki dokonał ponownie aktu konsekracji. W związku z tym władze kościelne rozpoczęły proces. Po wielu latach – w 1614 r. – posiadacz Kruszyn Adam Parzniewski zmuszony został do zapłacenia świątyni i szpitalowi św. Ducha jednorazowego odszkodowania w kwocie 2100 talarów. Tak ostatecznie zakończyła się sprawa, której początek sięga 1375 roku.
W 1702 roku biskup Teodor Andrzej Potocki, po uzyskaniu aprobaty króla, włączył kościół wraz z połączonymi z nim beneficjami do kapituły. Od tego czasu kanonik z Brodnicą związany uzyskał godność scholastyka sprawującego nadzór nad elementarnymi szkołami katolickimi.
Świątyni przez długi czas nieremontowana zaczęła na początku XIX wieku podupadać. W 1822 rozebrano wieżę, która groziła zawaleniem. Pozostałą część obiektu wraz z ogrodem i łąką nad Drwęcą kuria biskupia w Pelplinie sprzedała w roku 1838 miastu. W 1840 budowlę zmieniono na dom mieszkalny dla czterech rodzin nauczycielskich. Następnie budynek przeznaczono na cele oświatowe. W roku 1864 urządzono tu progimnazjum, a w latach 1873-1877 mieściło się gimnazjum. W 1880 zajęła średnia szkoła żeńska nazwana później szkołą wydziałową. W latach trzydziestych gmach rozbudowano, a „wydziałówkę” przekształcono w gimnazjum żeńskie (1930). Po II wojnie było tam Liceum Medyczne oraz II Liceum Ogólnokształcące.
W 2005 roku nastąpiła przebudowa i adaptacja budynku dla celów administracji publicznej. Niektóre pierwotne elementy architektoniczne obiektu, z upływem wieków utracone, wymagały odtworzenia zgodnie z zaleceniami konserwatora zabytków. Uzgodniony ze służbą ochrony zabytków, choć nie zrealizowany na razie kompleksowy projekt przebudowy obiektu obejmuje także dobudowę skrzydła do istniejącego budynku.
źródło: https://www.ebrodnica.pl/brodnica-nasze-miasto/historia/32-nieistniejace-juz-swiatynie-katolickie.html
Jerzy Wultański, Brodnickie ulice, Brodnica 2002
http://nieruchomosci.perfekt-brodnica.pl/realizacje/budynki-uzytecznosci-publicznej
zbiory NAC
