Warszawscy ewangelicy reformowani zarejestrowali swoją parafię na terenie jurydyki Leszno bardzo późno, bo dopiero w 1776 r., tzn. wtedy, kiedy przyznanie praw dysydentom (w 1768 r.) unieważniło dekret wydany przez księcia Janusza Mazowieckiego w 1525 r., zabraniający innowiercom pod karą śmierci osiedlania się na Mazowszu i w Warszawie. W 1583 r. nakazano ewangelikom opuszczenie miasta. Chociaż prawo to nie było restrykcyjnie stosowane, skutecznie udaremniało naszym przodkom publiczne wyznawanie wiary – zakładanie zborów (parafii) i budowanie kościołów. Na uroczystości religijne i nabożeństwa musieli oni jeździć aż do Węgrowa na Podlasiu.

W rok po zarejestrowaniu parafii poświęcono pierwszy skromny kościół ewangelicko-reformowany w stolicy (dziś mieści się tam Warszawska Opera Kameralna). Niebawem zbudowano też plebanię według projektu Szymona Bogumiła Zuga.

30 października 1866 r. przystąpiono do budowy nowego kościoła, zaprojektowanego w stylu neogotyckim – i z zastosowaniem bardzo modnego wówczas żeliwa – przez członka parafii Adolfa Loewego, znanego warszawskiego architekta. Ze względu na ogromne koszty przedsięwzięcia budowa trwała aż 14 lat. Uroczystość poświęcenia kościoła w dniu 24 października 1880 r. stała się wydarzeniem w życiu miasta. Mniej więcej w tym samym czasie parafia założyła w ofiarowanym jej pałacu Działyńskich szkołę elementarną, przytułek dla sierot (w 1881 r.) oraz dom starców i kalek (w 1900 r.).

Czasy okupacji niemieckiej należały do najtrudniejszych w dziejach naszego miasta i zboru. Z chwilą utworzenia getta zabudowania parafialne znalazły się w bezpośrednim sąsiedztwie dzielnicy żydowskiej, tworząc swoistą, odgrodzoną murem enklawę. To położenie ułatwiło parafianom, a zwłaszcza duchownym, niesienie różnorodnej pomocy Żydom po tzw. aryjskiej stronie, m.in. zaopatrywanie ich w fałszywe dokumenty wystawiane przez parafialną kancelarię.

W czasie wojny spłonęły budynki parafialne na Lesznie, obie zakrystie i prezbiterium z centralnie umieszczoną drewnianą kazalnicą (nigdy nie została zrekonstruowana), ale reszta kościoła ocalała, nie wyłączając wieży – wówczas najwyższej w mieście – całej postrzelanej i przygotowanej przez Niemców do wysadzenia.

Niewielka grupa ocalałych parafian przystąpiła do odbudowy parafii. Pierwsze nabożeństwa odbywały się w udostępnionej przez metodystów kaplicy przy placu Zbawiciela. Warto tu odnotować, że remontowany etapami kościół służył w tamtych czasach także warszawskim luteranom, których piękna świątynia na placu Małachowskiego spłonęła we wrześniu 1939 r.

W 1958 r. parafia odzyskała użytkowaną przez wojsko swoją plebanię (pałacyk Zuga), gdzie oprócz pomieszczeń parafialnych i mieszkania biskupa znalazły swą siedzibę: Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Reformowanego (najwyższy organ wykonawczy), redakcja reaktywowanej w 1957 r. „Jednoty”, pełniącej odtąd funkcję czasopisma ogólnokościelnego poświęconego sprawom polskiego ewangelicyzmu i ekumenii, a w latach 1960-1974 Polska Rada Ekumeniczna.Opis

Kościół znajduje się przy al. „Solidarności” na terenie warszawskiego Muranowa, usytuowany jest prostopadle do ulicy.

Budynek murowany z cegły i otynkowany. Ma formę trójnawowej hali na rzucie prostokąta z pięciobocznym prezbiterium zwróconym ku północy. Fasada jest trójosiowa z centralną wieżą o wys. ok. 60 m, zwieńczoną ażurowym ośmiobocznym hełmem o konstrukcji stalowej. Jej kształt wzorowany jest na wieży gotyckiej katedry Najświętszej Marii Panny we Fryburgu Bryzgowijskim (niem. Freiburg im Breisgau), którą określa się mianem najpiękniejszej wieży kościelnej świata chrześcijańskiego. Ostrołukowy portal główny znajduje się na osi wieży, wysunięty jest przed lico i zwieńczony trójkątnym szczytem. Nad portalem znajduje się rozeta, powyżej ostrołukowe okno. W skrajnych osiach, po dwóch stronach wieży ostrołukowe okna: w przyziemiu zdwojone, powyżej pojedyncze zamknięte łukiem, w szczycie ponownie podwójne i wąskie. Nad dachem nawy wieża przechodzi w ośmiobok z pinaklami na narożach, pomiędzy nimi zegar z tarczą z trzech stron.

We wnętrzu kościoła znajduje się empora nad nawami bocznymi, wsparta na kolumnach na rzucie czteroliścia. Kolumny kontynuowane są w partii empor, pomiędzy nimi na piętrze balustrada w formie ażurowych łuków z motywem rozety. Przez całe wnętrze, na wysokości empory przebiega fryz z motywem czteroliścia wpisanego w koło. Na szczególną uwagę zasługują 24-głosowe organy śląskiej firmy Schlag und Söhne ze Świdnicy wybudowane w 1900 roku. Instrument jest obecnie jednym z najcenniejszych romantycznych instrumentów w Warszawie.

Ponadto zwracają uwagę zachowane oryginalne elementy dawnego wystroju m.in.: neogotycka drewniana chrzcielnica, zabytkowe organy, ławki i stolarka drzwiowa. Warte uwagi są tablice poświęcone pamięci Jana Łaskiego i Mikołaja Reja.

źródło: Historia parafii ewangelicko-reformowanej 

Informacje na stronie zabytek.pl